سه گام سیر و سلوک معنوی در سوره حمد

به گزارش عاشورا ، جلسه درس تفسیر ترتیبی قرآن کریم آیت‌الله هادی عباسی خراسانی، شنبه، ۳ آبان‌ماه، در حوزه علمیه قم با محوریت تبیین و توضیح آیه «اهدنا الصراط المستقیم» برگزار شد.

این استاد حوزه در این جلسه با بیان اینکه انسان قاری سوره حمد در این سوره در سیر و سلوک است، اظهار کرد: این انسان به تعبیری «عبد سالک» و در حال سیر و سلوک است. او سیر و سلوک را با ستایش آغاز می‌کند، با نیایش ادامه می‌‌دهد و با دعا و خواهش به پایان می‌برد. خواهشی که خودش برای تبیین راهش است. بیان شد طبق مبنایی که داریم مبنی بر اینکه یک آیه آیه‌ای دیگر را تفسیر می‌کند، کریمه «اهدنا الصراط المستقیم» در واقع تعیّن، تشخّص و مصداق عبادت و استعانت است؛ یعنی حصر «ایاک نعبد» پیش‌نیاز حصر «استعانت» و هر دو پیش‌نیاز تبیین هدایت است.

عبادت و استعانت؛ پیش‌نیاز هدایت

وی افزود: گفتیم واژه هدایت به معنایی راهنمایی است و دو معنا دارد: نشان دادن راه؛ رساندن شخص به مطلوب. گفتیم واژه صراط هم بزرگراه وسیع همواره و با مقصد خاص است. صراط از واژه «صرط» به معنای بلعیدن غذاست، وجه نام‌گذاری صراط این است که رونده بر طریق چنانچه خورنده غذا، غذا را می‌خورد، راه را می‌بلعد و پیش می‌رود، به عبارت دیگر، راه زیر قدم‌های او مثل غذایی که از حلقوم رد می‌شود، می‌گذرد. واژه دیگری که اینجا قابل بحث است واژه «مستقیم» است. «مستقیم» از واژه «ق و م» است که «قیام» هم به همین واژه برمی‌گردد. «مستقیم» باب استفعال است به معنای طلب قیام؛ قیام هم به لحاظ ادبی میانگین‌ترین حالات انسان است که با جلوس، قیام، قعود و با حرکت سازگاری دارد.

استاد سطح عالی حوزه علمیه با اشاره به تفاوت واژه صراط با سبیل و طریق ادامه داد: طریق راهی است که معمولاً کوبیده می‌شود و پیموده می‌شود، صراط بزرگراهی است که با توجه به هدف پیموده می‌شود و سبیل هم راهی است که با توجه به خود راه مطرح است. از آنجا که انسان هدف دارد و زندگی‌اش نیز هدفمند است، نیاز به پیمودن مسیری دارد تا به هدفش نائل شود. همان طور که گفتم انسان سالک است و دو گونه هدایت دارد؛ هدایت ارائه الطریق و هدایت ایصال الی المطلوب؛ چنانکه به نحو حقیقی هم یک هدایت عام فراگیر داریم و یک هدایت مخصوص که برای افراد مخصوصی است.

پرتگاه‌های خروج مسیر پیش از صراط است

وی یادآور شد: واژه مستقیم وصف توضیحی و قید توضیحی صراط است، نه اینکه قید احترازی باشد که بگوییم صراط مستقیم دارد و غیرمستقیم دارد. پس خود صراط بزرگراهی است که استقامت، ایستادگی و صداقت عین این راه است و به عبارت بهتر خودش یک قیدی است که به خاطر عظمت در آن بیان شده است. در گفت‌وگوها هم این طور است که وقتی انسان‌ها می‌خواهند مطلبی را با اهمیت جلوه دهند، اوصافی را که در وصف قبلی است دوباره ظهور و بروز می‌دهند؛ مثلاً زید را بیان می‌کنند، بعد می‌گویند زید عالم.

آیت‌الله فقیهی در پایان بیان کرد: نکته مهم دیگر در بحث صراط این است که آیا سبیلی که در مقابل صراط است چگونه قابل تصور هستند و به عبارت بهتر وقتی می‌گوییم خدایا ما را به راه مستقیم هدایت کن، مقابل آن چه راه‌هایی است که از آنها دوری می‌جوییم و نباید برویم و به عبارت بهتر، راه‌های انحرافی چه راهی است. راه‌های انحرافی قبل از رسیدن به صراط مستقیم مطرح است و در هنگامه صراط مستقیم سالک بدون هیچ دغدغه‌ای ادامه مسیر می‌دهد. به عبارت روشن‌تر پرتگاه‌های خارج شدن از مسیر هدایت در صراط مستقیم به عنوان سبل، قبل از رسیدن به صراط است و بعد از رسیدن به صراط، هیچ دغدغه‌ای وجود ندارد.