به نظر می‌رسد عمر بن سعد برای اینکه مانع دیدار مردم با کاروان اسرای کربلا شود، آن بزرگان را از مسیر بادیه عبور داده که مسیری صعب‌العبور و سخت بود
به گزارش عاشورا، از نظر تاریخی بعد از واقعه عاشورا اخبار چندانی از ماجرای سفر کاروان حضرت زینب (س) در دسترس نیست. مرحوم شیخ عباس قمی در کتاب «نفس المهموم» به این موضوع اشاره کرده که کاروان اسرای روز اول صفر به شام رسیده‌اند، اما اینکه دقیقاً چند روز در راه بوده‌اند و از چه مسیری خود را به شام رسانده‌اند، مشخص نیست.
برای پی بردن به مسیر حرکت کاروان اسرای به معتبرترین و کامل‌ترین منبع موجود یعنی «دانشنامه امام حسین علیه السلام» که حاوی 4 هزار و 191 حدیث و گزارش تاریخی درباره سیدالشهداست رجوع کرده‌ایم. این دانشنامه به همت موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث و تحت نظر آیت‌الله ری‌شهری تهیه شده و حاصل 10 سال کار پژوهشی است. همراه با این کتاب پنج نقشه ابتکاری نیز منتشر شده که یکی از آن‌ها به خط سیر کاروان حسینی از مدینه به مدینه اختصاص دارد.
جست‌وجو در میان مسیرهای احتمالی
مسیر اول: راه بادیه
شهرت: راه بادیه الشام
طول: تقریباً 800 کیلومتر
ویژگی: کوتاه‌ترین مسیر برای رسیدن از کوفه به شام (قوی‌ترین احتمال)
مسیر دوم: فرات
شهرت: طریق الفرات
طول: 1200 کیلومتر
ویژگی: دسترسی داشتن به آب (احتمال متوسط)
مسیر سوم: دجله
شهرت: راه سلطانی
طول: 1600 کیلومتر
ویژگی: طولانی‌ترین مسیر، عبور از چندین شهر پرجمعیت (احتمال ضعیف)
آیا کاروان اربعین به کربلا رسید؟
درباره اربعین بین علما اختلاف است. عده‌ای با وجود مسیر طولانی امکان حضور کاروان اسرای در کربلا در روز اربعین را منتفی می‌دانند. عده‌ای نیز این امکان را میسر دانسته و معتقدند اگر کاروان اسرای روز اول صفر در شام بوده باشد می‌توانسته از مسیر بادیه خود را در اربعین به کربلا برساند.
راه نخست: راه بادیه
کوفه در عرض جغرافیایى حدود 32 درجه و دمشق در عرض جغرافیایى حدود 33 واقع است. این بدان معناست که مسیر طبیعى میان این دو شهر تقریباً روى یک مدار قرار دارد و نیازى به بالا رفتن و پایین آمدن روى زمین جز در حد کسرى از یک درجه نیست. روى این مدار راهى واقع بوده که به راه بادیه مشهور بوده. این مسیر کوتاه‌ترین راه بین این دو شهر است و حدود 923 کیلومتر مسافت داشته. مشکل اصلى این راه کوتاه، گذشتن آن از صحراى بزرگ میان عراق و شام است که از روزگاران کهن به «بادیه الشام» مشهور بوده. این مسیر براى افرادى قابل استفاده بوده که امکانات کافى- به ویژه آب- براى پیمودن مسافت‌های طولانى میان را داشته‌اند. هرچند گاهى شتاب مسافر، او را وادار به پیمودن این مسیر می‌کرد.
دلیل تاریخی: راه کناره فرات و راه سلطانى هر دو داراى شهرهاى بسیارى بوده‌اند و اگر این راه‌ها مسیر حرکت اسرا بود، باید نقل‌هایی از مواجهه مردم این شهرها با کاروانیان یا مشاهده شدن آن‌ها در آن شهرها در منابع معتبر می‌آمد. چنان که در کربلا، کوفه و شام چنین گزارش‌هایی وجود دارد اما در این خصوص هیچ نقلى نیامده است. بنابراین به نظر می‌رسد مسیر حرکت اسرای از جایى بوده که کمترین حضور مردمى را داشته که همان مسیر بادیه است.
اعتراضاتى که از لحظه شهادت امام حسین علیه السلام علیه حکومت اموى حتى به وسیله برخى طرفداران حکومت و خانواده جنایتکاران انجام یافت و بازتابى که واقعه عاشورا در کوفه به وجود آورد، قاعدتاً حکومت را از اینکه اسرای و سر مطهر امام را از مسیر شهرها و آبادی‌های پرجمعیت عبور دهند بازمی‌داشت. به همین دلیل احتمالاً انتخاب آن‌ها راه بادیه بوده.
راه دوم: راه کناره فرات
فرات یکى از دو رود بزرگ عراق است که از ترکیه سرچشمه می‌گیرد و پس از گذشتن از سوریه و عراق به خلیج فارس می‌پیوندد. کوفیان براى مسافرت به شمال عراق و شام از کناره این رود حرکت می‌کردند تا هم به آب دسترسی داشته باشند و هم از امکانات شهرهاى ساخته شده در کناره فرات استفاده کنند. لشکرهاى انبوه و کاروان‌های بزرگ که به آب فراوان نیاز داشتند ناگزیر از پیمودن این مسیر بودند. این مسیر ابتدا از کوفه به مقدار زیادى به سوى شمال غرب می‌رود و سپس از آنجا به سوى جنوب برمی‌گردد و با گذر از بسیارى از شهرهاى شام به دمشق می‌رسد. این راه انشعابات متعدد داشته و با طول تقریبى 1190 تا 1333 کیلومتر جایگزین مناسبى براى راه کوتاه اما سخت بادیه بوده.
دلیل تاریخی: در کتاب «معجم البلدان» که یک کتاب کهن جغرافیایى است در معرفى بخشى از شهر حلب در شام آمده: «در غرب شهر و در دامنه کوه جوشن، قبر محسن بن حسین علیه السلام هست که گمان دارند وقتى اسرای کربلا را از عراق به دمشق می‌بردند، او از مادرش سقط شده یا کودکى بوده و همراه آنان که در حلب درگذشته و همان‌جا دفن شده».
این گزارش در صورت درستى عبور کاروان از راه بادیه را نفى می‌کند و می‌تواند دلیلی بر اثبات راه فرات باشد که از حلب عبور می‌کند.
نقد دلیل: بیشتر مقتل شناسان معتقدند اساساً امام حسین علیه السلام فرزندی به نام محسن و همسر بارداری در کربلا نداشته و به همین دلیل احتمال این مسیر ضعیف است.
راه سوم: راه کناره دجله
دجله دیگر رود بزرگ عراق است و آن نیز مانند فرات از ترکیه سرچشمه می‌گیرد اما از شام نمی‌گذرد و در گذشته براى رفتن به شمال شرق عراق از مسیر کناره آن استفاده می‌کردند. این راه مسیر اصلى میان کوفه و دمشق نبوده و باید پس از پیمودن مقدار کوتاهى از آن کم‌کم به سمت غرب پیچید و پس از طى مسیر نه‌چندان کوتاهى به راه کناره فرات پیوست و از آن طریق وارد دمشق شد. این مسیر را می‌توان سه ضلع از یک مستطیل دانست که ضلع دیگر طولى آن را راه بادیه تشکیل می‌دهد. از این رو از همه راه‌هاى دیگر طولانی‌تر است و طول آن حدود 1545 کیلومتر است. این راه را «راه سلطانى» هم نامیده‌اند.
دلیل تاریخی: برخى معتقدند مسیر انتقال کاروان اسرای و سر مبارک سیدالشهدا علیه السلام به شام یک مسیر بوده و با توجه به روایت معتبر ابن شهرآشوب که ماجرای ورود سر مبارک امام حسن علیه السلام به دیر یک راهب نصرانی را تأیید می‌کند می‌گویند مسیر دجله یا همان راه سلطانی سندیت دارد. چون دیر راهب در منزل قنسرین قرار داشته.
نقد دلیل: پیش فرض این استدلال یعنى یکى بودن مسیر حرکت کاروان اسرای و سر مبارک امام حسین علیه السلام است که البته چندان مورد تأیید نیست. این احتمال وجود دارد که سر را در شهرها چرخانده باشند اما اسرای را از راهى کوتاه‌تر برده باشند. حتى در برخى اخبار آمده که سر مطهر امام را پس از ورود اسرای به شام در شهرهاى شام نیز گردانیدند.
مسیر حرکت کاروان از شام به مدینه
بر اساس نقشه ویژه دانشنامه امام حسین علیه السلام فاصله میان دمشق تا مدینه تقریباً 1229 کیلومتر است و با احتساب دمشق و مدینه شامل 32 منزل بوده.
کاروان اسرای در بازگشت از شام قطعاً این مسیر را پیموده‌اند و چنانچه در ضمن حرکت به کربلا هم رفته باشند، مسیر بسیار طولانی‌تری را سپرى کرده‌اند. حرکت پررنج خانواده امام و همراهانش از مدینه آغاز شد و به مدینه نیز ختم شد. حداقل مسیرى که این بزرگواران طى کرده‌اند با فرض رفتن از کوفه به دمشق از کوتاه‌ترین مسیر یعنى راه بادیه و عدم احتساب رفتن مجدد به کربلا حدود 4100 کیلومتر است.
منابع:
- دانشنامه امام حسین علیه السلام
- نفس المهموم
- اعیان الشیعه
ارسال نظر