صبر و شکیبایی پیامبر(ص) از منظر قرآن

 تیترعاشورا :

یکی از مهم‌ترین صفات و خلق عظیم پیامبر(ص)، صبر و شکیبایی بلکه بردباری و حلم آن حضرت (ص) در برابر مصائب گوناگون و معاصی دیگران در راستای اطاعت از فرامین الهی و انجام وظایف و تکالیف خدایی است. از همین رو ایشان در میان پیامبران اولوا‌العزم که از سوی خدا به صبوری ستوده شده اند، از برجستگی بسیار بالایی برخوردار است و در این امر در تمامیت صبر قرار گرفته است. از آنجا که پیامبر(ص) اسوه حسنه بشریت است، مومنان با شناخت کامل از این ویژگی و خلق عظیم پیامبر(ص) باید ایشان را در سبک زندگی سرمشق قرار دهند. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه‌های قرآن بر آن است حقیقت صبر آن حضرت(ص) را در قرآن و آثار آن را  تبیین کند.  تا الگویی  عملی باشد برای کسانی که از آن حضرت پیروی می‌کنند.

پیامبر(ص)؛ الگوی صبوری

صبر به معنای میوه تلخی است که انسان برای درمان بیماری و شفا به کار می برد. انسان باید  در سه‌گانه اطاعت از خدا و فرامین الهی، مصیبت‌های گوناگون در قالب ابتلائات و معصیت‌های دیگران که موجب اذیت و آزار به انسان است، صبر پیشه کند.

از آنجا که پیامبر(ص) به عنوان نخستین مظهر اتم و اکمل الهی و صادر نخست در تجلیات اسمای الهی است، از علم لدنی بهره‌مند است. بنابراین، به سبب آگاهی به علم الغیب به عنوان مظهر الهی، نسبت به غیب و سرّ و خفی و اخفی دیگران آگاهی کامل دارد. همین امر خود عاملی مهم در شناخت حقایق دارد و موجبات اذیت و آزاری را فراهم می آورد که انسان‌های جاهل انجام می دهند؛ یعنی آن حضرت‌(ص) همان طوری که به سبب دیدن حقایق‌، خود را به رنج و سختی می‌انداخت تا مردمان را از دوزخ و آتش آن دور کند(شعراء، آیه 3؛ کهف، آیه 6)، همچنین با مردمان به‌گونه‌ای عمل می‌کرد که آنان گمان می کردند ساده‌لوح و حرف‌شنو است؛ در حالی که این‌گونه رفتار تنها برای نجات و رهایی انسان‌ها از دوزخ بوده است؛ چنانکه خدا می‌فرماید: و از ایشان کسانى هستند که پیامبر را آزار مى‌‌دهند و مى‌ گویند: او زودباور است. بگو: گوش خوبى براى شماست. به خدا ایمان دارد و سخن مؤمنان را باور مى‌کند، و براى کسانى از شما که ایمان آورده‌ اند، رحمتى است؛ و کسانى که پیامبر خدا را آزار مى ‌رسانند، عذابى پر درد در پیش خواهند داشت. (توبه، آیه ۶۱)

مومنان موظف و مکلف هستند تا پیامبر(ص) را سرمشق خویش قرار دهند: لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللهِ أُسْوَهًٌْ حَسَنَهًٌْ؛ بتحقیق در پیامبرخدا برای شما سرمشق نیک است.(احزاب، آیه 21) بر این اساس هر کسی که ایمان به خدا و روز جزا و معاد دارد، می‌بایست در فکر و عمل، آن حضرت‌(ص) را سرمشق قرار دهد تا بتواند با فلسفه و سبک زندگی رسول‌الله(ص) زندگی دنیوی خویش را سامان دهد. شناخت آن حضرت(ص) و اینکه چگونه توانست مثلا در صبر به تمامیت آن دست یابد، امری است که با شناخت عوامل آن می‌توانیم در زندگی با بهره‌گیری از آن عوامل در خود نیز صبر را ایجاد کرده و در مسائل زندگی صبوری کنیم و همانند پیامبر(ص) عمل نماییم.

* عوامل تحقق صبوری در پیامبر(ص)

بر طبق آیات قرآن، منشا و خاستگاه هر صفت نیک خدا است؛ بر این اساس صبر به عنوان یک فضیلت، دارای منشا و خاستگاهی الهی است و علت اصلی در صبوری آن حضرت(ص) را می‌بایست در همین امر جستجو کرد؛ چنانکه خدا می‌فرماید: و تو (ای رسول) صبر و تحمل پیشه کن که صبر تو تنها به (توفیق) خداست. (نحل، آیه ۱۲۷)

برای تحقق صبر از نظر قرآن، عواملی لازم است که فراهم‌سازی و ایجاد آن بسیار مهم است. درباره آن حضرت (ص) عوامل چندی موجب شده تا پیامبر(ص) در صبر به جایگاهی بلند برسد. از مهم‌ترین این عوامل می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. اعتقاد به ربوبیت الهی: ایمان به ربوبیّت فراگیر خداوند بر هستى، زمینه صبر پیامبر (صلی‌الله علیه و‌آله)در عبادت و بندگى است(مریم، آیه 65)؛ زیرا ربوبیت و پروردگاری خدا به این معناست که هر چیزی در هستی تحت پرورش الهی قرار دارد و این خدا است که صفر تا صد همه چیز را پرورش می‌دهد و به سمت و سوی کمالی هدایت می‌کند که به عنوان هدف آفرینش آن چیز مطرح است. بر این اساس، پیامبر(ص) در هر امری که وارد می‌شود می‌داند که رب‌العالمین، آن را ساماندهی و پرورش و تدبیر و مدیریت می کند. بر این اساس، دیگر معنا ندارد که انسان به جای صبر گرفتار جزع و فزع شود؛ زیرا این رفتار مقابل صبر به معنای آن است که شخص ربوبیت الهی را قبول ندارد.

2. اعتقاد به حاکمیت الهی: بی‌گمان کسی که معتقد است همه هستی تحت حاکمیت ربوبی الهی است، به طور طبیعی هر چیزی را از خاستگاه خدا می‌بیند و در برابر سه گانه اطاعت و معصیت و مصیبت صبر کرده و بی‌تابی نمی‌کند.(یونس، آیه 109)

3. اعتقاد به قدرت مطلق خدا: خدا قادر مطلق است و از این توان و قوت برخوردار است که هر چیزی را بخواهد انجام دهد یا ترک کند بی‌آنکه مجبور به امری یا کاری باشد. بر این اساس، اگر بر اساس ربوبیت و پروردگاری و حاکمیتی که دارد، اراده اش به انجام کاری تعلق گرفت، همان خواهد شد. بنابراین، وقتی باور به این باشد که خدا قادر مطلق است، انسان دیگر نسبت به چیزی واکنش منفی نشان نمی‌دهد و جزع و فزع نمی‌کند و صبر را در سه‌گانه در پیش می‌گیرد؛ چنانکه پیامبر(ص) این‌گونه بود. (ق، آیات 38 و 39)

4. اعتقاد به قضا و قدرالهی:  همه هستی بر اساس مقدرات کلی سامان یافته که به عنوان حکمت و مشیت الهی مطرح است. مقدرات الهی در قالب قضای جزیی اتفاق می‌افتد و اگر اراده الهی در قضای جزئی نباشد، هیچ چیزی اتفاق نمی‌افتد به طوری که اگر مقدر الهی سوزاندن آتش باشد، اگر اراده الهی بر عدم آن باشد، آتش در قضای جزیی نمی‌سوزاند و هیچ اتفاقی در مسئله‌ای خاص و قضیه جزیی اتفاق نمی‌افتد؛ چنانکه آتش بر حضرت ابراهیم(ع) این‌گونه شد.(انبیاء، آیه 69) باور و اعتقاد به قضا و قدر الهی در کلی و جزئی موجب می‌شود که انسان همه امور را «عندالله» بداند و بر این اساس هیچ جزع و فزع در حوادث نداشته باشد و صبر نماید؛ چنانکه پیامبر(ص) به همین اعتقاد، اسوه شکیبایی بود. (روم، آیات 58 تا 60؛ طه، آیات 128 تا 130)

5. توجه به سنت های الهی: سنت های الهی همان قوانین حاکم بر هستی است که در چارچوب حکمت و مشیت الهی سامان یافته است. از نظر قرآن، توجه‌یابی انسان به سنت‌های الهی از جمله سنت‌های ابتلاء، فتنه، استدراج و امهال و مانند آنها موجب می‌شود که انسان نسبت به سه گانه اطاعت و معصیت و مصیبت راه صبر را درپیش گیرد و جزع و فزع نکند؛ چنانکه اعتقاد حضرت(ص) به سنت استدراج موجب شد تا نسبت به کفر و اذیت و آزار حق‌گریزان و حق ستیزان صبر پیشه کند.(قلم، آیات 44 تا 48 )

6. اعتقاد به حسابرسی قیامت: از عوامل بسیار موثر در صبر و شکیبایی، اعتقاد انسان به قیامت و حسابرسی آن است. این اعتقاد موجب می‌شود که انسان در سه گانه اطاعت و معصیت و مصیبت صبوری کند و مشکلات و تکالیف را بپذیرد واز معصیت پرهیز کرده و نسبت به معصیت دیگران نیز با استقامت و صبر برخورد کند و مصیبت‌ها را تحمل نماید. بر اساس آیات بسیاری پیامبر(ص) به سبب همین اعتقاد و توجه است که بسیار صبور بود و همین مسئله نیز موجب می‌شود تا آن حضرت به سبب آگاهى به احوال دشمنان در قیامت، نسبت به اذیت و آزارهای آنان صبر نماید. (روم، آیات 55 تا 60؛ مدثر، آیه 10؛ غافر، آیات 70 تا 77)

7. آگاهی به فرجام بدکاران: آگاهی انسان نسبت به فرجام بدی و بدکاران موجب می‌شود که نه تنها خود این‌گونه نباشد بلکه نسبت به بدکاران آستانه تحمل و بردباری خویش را بالا برد و جزع و فزع نکند؛ زیرا می‌داند که دیر یا زود هر بدکاری مجازات خواهد شد و نتیجه عمل بد خویش را خواهد دید. (طه، آیات 128 تا 130؛ احقاف، آیه 35)

8. اعتقاد به وعده الهی: خدا در آیات بسیاری وعده‌هایی به بشر داده است که از جمله آنها کیفر بدکاران در دنیا و آخرت(همان)، تضمین روزی (طه، آیه 132)، پیروزى و فرجام خوب اهل تقوا(هود، آیه 49)، کیفر کافران معاند(احقاف، آیات 34 و 35)، غلبه و چیرگی حق و حقانیت اسلام بر کفر و باطل(انعام، آیه 34؛ هود، آیه 115، نحل، آیات 127 تا 130؛ روم، آیه 60) و مانند‌ آنهاست. همین امر موجب می‌شود که انسان در برابر مشکلات و مصیبت‌ها و معصیت‌ها و انجام تکالیف و وظایف صبر و استقامت ورزد و کوتاه نیاید و جزع و فزع نکند.

9. توحید مطلق: انسانی که معتقد است که صفر تا صد هستی در دست خدا است و او ولایت تمام دارد، دیگر گرایشی به شرک نخواهد داشت و در مشکلات تنها به خدا مراجعه کرده و با صبر بر هر کاری از خدا فرجام نیک را می‌خواهد.(مریم، آیه 65)

* آثار صبوری پیامبر(ص)

از نظر قرآن، پیامبر(ص) به سبب همین اعتقادات و عوامل، از عنایت خاص الهی برخوردار شده و صبر ایشان در اوج تمامیت قرار گرفت؛ بنابراین، هر کسی بخواهد آراسته  به صفت صبر شود می‌بایست همین راه را برود و از آثاری که پیامبر(ص) از آن بهره‌مند شد، بهره‌ ببرد. از جمله این آثار می‌توان به امدادهای غیبی الهی(انعام، آیه 34؛ نحل، آیات 127 و 128؛ روم، آیه 60؛ غافر، آیه 55)، جلب محبت و برطرف شدن دشمنی‌ها (فصلت، آیات 34 و 35)، دستیابى او به مقام رضا(طه، آیه 130)، قرار گرفتن در زمره محسنان(هود، آیه 115)، فرجام نیک (هود، آیه 49؛ طه، آیه 132)، دستیابی به خصلت نیکی کردن در برابر بدی دیگران یعنی دستیابی به مقام ایثار و اکرام اشاره کرد.(فصلت، آیات 34 و 35)‌

البته این صبر می‌بایست در راستای سه‌گانه‌های پیش گفته باشد که یک صبر کامل است؛ یعنی انسان در برابر تکالیف و وظایف الهی صبر داشته باشد و همه سختی‌های آن را تحمل کند مانند سختی جهاد و روزه و مانند آنها(هود، آیات 114 و 115؛ طه، آیات 130 تا 132؛ ق ، آیه 39)، چنانکه می‌بایست در برابر معصیت دیگران از دوستان و دشمنان صبوری کند(فصلت، آیات 34 و 35؛ معارج، آیات 1 تا 5؛ مزمل، آیه 10)؛ و نسبت به مصیبت‌ها و احکام الهی و قضا و قدر نیز صبر ورزد. (قلم، آیه 48؛ انسان، آیه 24؛ یونس، آیات 108 و 109)

آیات بسیاری در قرآن به این سه‌گانه صبر ‌اشاره دارد که پیامبر(ص) آن را به نحو احسن به کار گرفت تا بتواند اسوه صبر و شکیبایی باشد. پس با شناخت این دسته از آیات و بهره‌گیری از شیوه و سبک زندگی پیامبر(ص) می‌توان به چنین فضیلت و خصلتی دست یافت که انسان را به بالاترین سطح انسانیت می‌رساند.