قلب تپنده شیعیان جهان

به گزارش عاشورا، سامراء به سبب وجود مرقد مطهر دو پیشوای شیعه، امام هادی(علیه السلام) و امام عسکری(علیه السلام)، مورد توجه جهان تشیع است. این شهر در کرانه شرقی رود دجله، درمیان راه بغداد ـ تکریت واقع شده است. به عبارت دیگر، در حد فاصل قریه « کرخ فیروز » یا « کرخ یاجدّا » در شمال و قریه « مطیره » در جنوب قرار دارد.

در حال حاضر، این شهر مرکز استان صلاح الدین است که از شرق به استان تمیم(کرکوک)، از شمال به نینوا، از غرب به استان الانبار و از جنوب به بغداد محدود می شود. سامراء در 120 کیلومتری شمال بغداد قرار دارد و در حال حاضر جمعیت آن 531/126 نفر است.

سامراء هم چون شهرهای دیگر عراق، قدمت دیرینه ای دارد. برخی بنای آن را عصر قبل از اسلام، یعنی دوران اشکانیان و ساسانیان می دانند، برخی نیز شاپور ذوالاکتاف را بانی این شهر دانسته اند. به گفته یاقوت حموی، سامراء را « سام بن نوح » ساخته است و شاید وجه تسمیه آن به سامراء نیز همین باشد: « سام راه » یعنی راه عبور و مرور سام فرزند نوح. در عصر ساسانی، این منطقه « التیرهان » نام داشت و قبل از 393 ق تاریخ اسکندری به چنین نامی مشهور بوده است.

براساس متون تاریخی، این شهر در عصر ساسانی، زیر سلطه ایران بود و مردم آن به پرداخت مالیات به پادشاهان ایرانی ناچار بودند. مورخان یکی از دلایل وجه تسمیه آن به ساءمره(محل حساب) را همین موضوع دانسته اند.

در دوران اشکانیان، سامراء از مراکز تمدن بود و آثاری نیز در حفاری های آن به دست آمده است که تاریخ آن ها به قبل از میلاد مسیح برمی گردد. در این شهر گورستانی کاوش شده که قدمت آن به پنج هزار سال قبل از میلاد می رسد. در دوران ساسانیان، به لحاظ موقعیت مناسب آب و هوایی همواره مورد توجه پادشاهان آن سلسله بود. آن جا بناهای با شکوهی ساخته اند که امروزه بقایای برخی از آن ها باقی است. با تسلط رومیان بر این منطقه مردم آن به مسیحیت گرویدند و به دنبال جنگ های ایران و روم، این شهر دچار آسیب های کلی شد. سامراء همراه دیگر شهرهای عراق در سال 14 ق توسط سعد بن ابی وقاص فتح شد. از این هنگام تا پایان قرن دوم هجری تنها یک دیر در سامراء وجود داشت.

البته برخی از خلیفه های اسلامی از جمله منصور و هارون کوشیدند آن را آباد کنند و حتی هارون قصری اطراف آن ساخت و کانالی در آن حفر کرد. از آن هنگام تا دوران معتصم(قرن سوم هجری) از سامراء سخنی در منابع نیست تا آن که خلیفه به احیاء و تجدید بنای این شهر پرداخت. در 221 ق، به لحاظ آن که معتصم ترکان را بر امور نظامی و دیوانی مسلط ساخته بود، هفتاد هزار نفر از نظامیان ترک بغداد را جولان گاه تاخت و تاز اسب های خویش ساخته و بی مهابا در کوچه های شهر می تاختند و برای مردم شهر مزاحمت و آزارهای زیادی داشتند. از آن رو، برخی از مردم به معتصم شکایت بردند و او نیز به چاره جویی برآمد و در اطراف بغداد نقطه ای را بهتر و مناسب تر از این مکان نیافت و چون ساخت شهر را به پایان رساند ترکان را از بغداد به سامراء برد و مردم شهر را از آزار آنان رهانید.مردم وقتی شهر جدید را دیدند خوشحال شدند که از ایذاء ترکان خلاصی یافته اند و آن جا را « سر من رأی » نامیدند ؛ یعنی خوشحال شد کسی که آن را دید.12 معتصم در آن شهر قصری ساخت و آن را به غلام خود، اشناس، بخشید.

از آن زمان، پایتخت خلافت عباسی بین سال های 221 تا 276 ق به سامراء انتقال یافت و این شهر در دوره معتصم بسیار آبادان شد و به اوج شکوفایی و جلال خویش رسید. معتصم دیوار بزرگ و ضخیمی از آجر پیرامون آن و قصری برای سکونت خود ساخت و در کنار آن بازار، کاروان سرا و مسجد برپا کرد و هریک از سربازانش را دستور داد تا عمارتی بنا کنند. در دو سمت رود هریک از خلیفه ها کاخ ها و بناهای زیبایی ساختند، کاخ های متصل به شهر تا هفت فرسنگ در امتداد رودخانه جای داشتند. در سمت غرب دجله هم کاخ ها و بناهای زیادی ساخته شد. هر یک از خلیفه ها پول های هنگفتی، که عمدتاً افسانه آمیز است، در ایجاد کاخ ها و گردش گاه ها صرف می کردند. سامراء هنگام مرگ معتصم به اندازه ای باشکوه و آباد بود که با بغداد پهلو می زد. واثق و متوکل، فرزندان معتصم، نیز در آبادانی آن کوشیدند. هزینه هایی که صرف آبادانی این پایتخت شده به دویست میلیون درهم می رسید.

در این مدت هفت خلیفه در سامراء خلافت کردند: 1) معتصم 2) واثق 3) متوکل 4) منتصر 5) معتمد 6) معتضد. همه این خلیفه ها به نوبه خود در آبادانی
و شکوفایی سامراء سهم داشتند. در دوران سلطه ترکان، شهر سامراء همواره دست خوش درگیری های داخلی و جریان های سیاسی بود که چیزی جز فساد، تباهی و تخریب برای آن شهر در پی نداشت تا این که معتضد بالله، شانزدهمین خلیفه عباسی، به ناچار سامراء را رها کرد و دوباره به بغداد برگشت و پایتخت خلافت اسلامی دوباره به بغداد انتقال یافت. از این زمان بود که شهر دچار ویرانی و تخریب شد و به نام دیگری شهرت یافت و آن « ساء من رأی » بود؛ یعنی هرکس آن را دید ناراحت شد.

در عصر متوکل، به سبب مسجد جامع و مناره ملویه ای که او بنا کرد، سامراء موقعیت ویژه ای یافت. به خصوص که این خلیفه تلاش زیادی در آباد کردن شهر و ساختن قصرها انجام داد.
از هنگام انتقال خلافت به بغداد تا عصر حاضر، در منابع درباره سامراء سخن چندانی نیست و این شهر به سبب وجود مزار و مرقد عسکریین هم چنان آبادان و پابرجا مانده است. اما براساس گفته های سیاحان در عصر قاجار، این شهر دارای سه دروازه بود؛ یکی دروازه بغداد، دیگری دروازه شریعه(جایی که مردم از شط می توانند آب بردارند) و سومی دروازه قاعد که نام قبیله ای از عرب بود.

ادیب الملک از کسانی است که در دوره قاجار این شهر را دیده و چنین می ستاید:« هوای سامره چون بهشت است و خاکش عنبر سرشت. اکثر از سنگ ریزه هایش سلیمانی است و سبز و زرد و مرجانی، زیرا که از کثرت خوش هوا در آن دشت باصفا، سنگش بدان طریق مصفا شود ».
محمد شاه هندی، از پادشاهان هند، در این شهر قلعه ای مستحکم با دیوارهایی استوار و بلند از گچ و آجر ساخت و برج های بسیار محکمی در اطرافش قرار داد.
البته چندین قلعه در این زمان هم چنان پابرجا بوده است.

اطلاعات بیشتر

یاقوت حموی مورخ معروف درخصوص علت نامگذاری سامرا آورده است که سامرا را «سام بن نوح» ساخته و نام آن برگرفته از «سام راه» یعنی راه عبور و مرور سام فرزند نوح است.

ابن بطوطه این نام را برگرفته از «سام را» دانسته؛ یعنی شهری که برای سام ساخته شده است. دیگر نقل قول‌ها در این باب این است که «شام راه» بوده؛ یعنی مسیر عراق به شام از این راه بوده است و برخی نام آن را از واژه کهن رومی «سومرا» می‌دانند. براساس متون تاریخی، این شهر در عصر ساسانی، زیر سلطه ایران بود و مردم آن به پرداخت مالیات به پادشاهان ایرانی ناچار بودند. مورخان یکی از دلایل وجه تسمیه آن به ساءمره (محل حساب) را همین موضوع دانسته‌اند.

برخی نیز گفته‌اند که سامرا قبل از اسلام و در دوران ساسانیان و به دست شاپور «ذوالاکتاف» بنیان نهاده شده است. از دیگر نام‌های سامرا می‌توان به سامراه، سامره، سراء، سُرَّ من رأی، سرور من رأی، ساء من رأی، عسکر و تیرهان اشاره کرد.

موقعیت جغرافیایی

شهر سامرا در شرق رودخانه دجله و در شمال بغداد واقع شده است. این شهر، مرکز استان صلاح الدین و در فاصله ۱۲۴ کیلومتری بغداد واقع شده است. سامرا از شرق به کرکوک، از شمال به نینوا، از غرب به استان الانبار و از جنوب به بغداد منتهی می‌شود.

تاریخچه

در سال ۲۲۱ق. و دوران حکومت معتصم عباسی فرزند هارون عباسی، پایتخت از بغداد به سامرا منتقل گردید و تا سال ۲۷۶ ادامه داشت. علت این انتقال، وجود عظیم سپاهیان ترک بود که معتصم آنان را به خدمت گرفته بود و چون شهر بغداد ظرفیت آن تعداد سرباز را نداشت و مزاحمت مردم را در پی داشت؛ تصمیم بر آن گرفت تا جای مناسبی را در نظر بگیرد و سامرا را انتخاب کرد. وی آن جا را آباد ساخت و دارالخلافه خواند و نظامیان ترک را در آن سکنا داد. سامرا در دوران معتصم به اوج قدرت و آبادانی رسید و کاخ‌ها، گردش‌گاه‌ها، بازارها، مساجد و عمارت‌های عظیم در آن ایجاد شد. این شکوه و عظمت تا دوران معتمد عباسی (حکومت ۲۵۶ - ۲۷۹ق) ادامه داشت تا اینکه وی پایتخت را به بغداد بازگرداند.

حضور دو امام شیعه

متوکل در سال  ۲۳۳ق  مصمم شد تا امام هادی (ع) را از مدینه به سامرا بیاورد. علت این امر را رسیدن گزارش‌هایی حاکی از میل مردم به امام هادی(ع) ذکر کرده‌اند. متوکل امام هادی (ع) را از مدینه به بغداد و سپس به سامرا آورد و ۲۰ سال و ۹ ماه در آنجا ساکن بود تا اینکه همانجا در زمان حکومت معتزمسموم شده و شهید شد و در همانجا مدفون شد. امام حسن عسکری(ع) نیز به همراه پدرش در سال ۲۳۳ق/۸۴۷م به سامرا آورده شد و تا پایان عمرشان در همان جا بودند. امام عسکری(ع) در ۱ ربیع‌الاول سال ۲۶۰ق بیمار شد و در هشتم همان ماه، در سن ۲۸ سالگی در (سامرا) درگذشت و در خانه‌ای که پدرش دفن شده بود، مدفون شد.طبرسی (متوفای۵۴۸ق) می نویسد: بیشتر اصحاب ما (یعنی علمای شیعه) بر این باورند که علت درگذشت امام عسکری(ع)، مسمومیت بوده است.

حوزه علمیه سامرا

در شعبان ۱۲۹۰ق. میرزای شیرازی از مراجع تقلید شیعه، به شهر سامرا کوچ کرد و در آنجا حوزه علمیه تأسیس کرد. در این حوزه علمای بزرگی مانند سید حسن صدر، سید محسن امین، محمدجواد بلاغی، آغا بزرگ تهرانی اشتغال داشتند. فتوای تحریم تنباکو در مدت اقامت میرزا در سامرا صادر شد.

خروج شیعیان

پس از اینکه میرزای شیرازی در سال ۱۳۱۲ق. در سامرا درگذشت، شیعیان هم کم‌کم سامرا را ترک کرده و به سمت دیگر شهرهای شیعه‌نشین به‌ویژه در جنوب عراق یعنی کربلای معلی و نجف اشرف کوچ کردند. بر همین اساس، سامرا آرام‌آرام به یک شهر سنی‌نشین تبدیل شد. چند دهه پس از حکومت حزب بعث، تقریبا حضور شیعیان در سامرا به صفر رسید.

حاکمان عباسی سامرا

در بیش از نیم قرن، هشت خلیفه عباسی در سامرا حکومت کردند که عبارتند از:

معتصم (۲۱۸ - ۲۲۷ق)

واثق (۲۲۷ - ۲۳۲ق)

متوکّل (۲۳۲ - ۲۴۷ق)

منتصر (۲۴۷ - ۲۴۸ق)

مستعین (۲۴۸ - ۲۵۲ق)

معتزّ (۲۵۲ - ۲۵۵ق)

مهتدی (۲۵۵ - ۲۵۶ق)

معتمد (۲۵۶ - ۲۷۹ق)

آثار تاریخی سامرا

مسجد جامع سامرا معروف به «جامع المتوکل». این مسجد، یکی از قدیمی‌ترین مساجد عراق است که ساخت آن به زمان متوکل عباسی برمی‌گردد.سرداب مقدس که زیرزمین خانه مسکونی امام حسن عسکری (ع) بوده است. بنابر گزارش‌هایی، امام مهدی (عج) بارها در زمان حیات پدر و پس از آن در این مکان دیده شده‌ و علت نام‌گذاری این مکان به سرداب غیبت همین است.

مناره ملویه در ضلع شمالی مسجد جامع سامرا. این مناره، پس از سال‌ها هنوز هم پابرجاست و از دوردست نظر هر بیننده‌ای را جلب می‌کند.

«متوکلیه» شهر کهن سامرا که به دست متوکل ساخته شد و امروزه ویرانه‌های آن در شمال سامرا نمایان است.

مسجدی به نام «جامع ابی دُلَف» که به نام ابودلف قاسم بن عیسی از فرماندهان عباسی و از شیعیان معتقد می‌باشد.

قصرهای سامرا که به دست خلفای عباسی ساخته شد و امروزه از آن، تنها دیوارها و ستون‌های ویرانه باقی مانده است.

اماکن زیارتی سامرا

حرم عسکریین

مدفن امام هادی(ع) و امام عسکری(ع) مهم‌ترین مکان زیارتی شهر سامرا است.

تخریب حرم عسکریین

حرم امامین عسکریین (ع) دو بار به دست ترویست‌ها تخریب شد. اولین حمله در ۳ اسفند ۱۳۸۴ش. و دومین حمله پس از گذشت شانزده ماه در ۲۳ خرداد ۱۳۸۶ش. رخ داد. در نخستین تخریب، بمب‌گذاران با به کارگیری بیش از دویست کیلوگرم تی‌ان‌تی، گنبد و بخشی از گلدسته‌های طلایی حرم را فروریختند. در حمله دوم نیز گلدسته‌های طلایی تخریب شد. پس از این حملات تروریستی، بارگاه دو امام، در دست بازسازی و نوسازی قرار گرفت.

سرداب مقدس

سرداب غیبت، زیرزمین خانه مسکونی امام حسن عسکری (ع) بوده که هم‌اکنون در شمال غربی حرم عسکریین در شهر سامرا قرار دارد. گویند این مکان محل زندگی و عبادت امام هادی (ع) و امام حسن عسکری (ع) در روزهای گرم تابستان بوده است. بنابر گزارش‌هایی، امام مهدی (عج) نیز بارها در زمان حیات پدر و پس از آن در این مکان دیده شده‌ است.

مدفونان در سامرا

امام هادی(ع)، امام دهم شیعیان

امام حسن عسکری(ع)، امام یازدهم شیعیان

نرجس خاتون مادر امام زمان(عج) که قبرش داخل ضریح و پشت سر امامین عسکریین قرار دارد

حکیمه خاتون دختر امام جواد(ع) و عمه امام عسکری که در پایین پای امامین عسکریین مدفون است

حسین بن علی الهادی فرزند امام هادی(ع) و برادر امام عسکری(ع)

سمانه یا سمانه مغربیه ملقب به «ام الفضل» مادر امام هادی(ع) که در کنار فرزندش دفن شد

سوسن مادر امام عسکری(ع)

ابرهیم اشتر نخعی فرزند مالک اشتر در منطقه دُجَیل در نزدیکی سامرا

جمیل بن دراج از محدثان شیعه، در منطقه دُجَیل در روستای طارمیه

ابوهاشم جعفری از محدثان و راویان شیعه؛ قبر او داخل ضریح عسکریین است.

ابن سکیت ابویوسف یعقوب بن اسحاق اهوازی

نجاشی دانشمند رجالی شیعه؛ نجاشی در سال ٣٧٢ متولّد و در سال ۴۵٠ در مطیرآباد وفات یافته است، مطیرآباد یا «میطره» روستایى در نواحى سامرا است.

آقا رضا همدانی از مراجع تقلید قرن سیزدهم

زید بن موسی بن جعفر(ع) معروف به زید النار

محمد بن علی الهادی معروف به امامزاده سید محمد، مدفون در شهر بلد در ۴۵ کیلومتری شهر سامراء

مسجدهای تاریخی سامرا

مسجد جامع
یکی از قدیمی ترین مسجدهای تاریخی عراق مسجد بزرگ سامراء است که از بناهای زمان متوکل، ابتدای قرن سوم هجری، است و ساخت آن از 848 تا 825م طول کشید. این مسجد هم به لحاظ وسعت و هم به لحاظ قدمت از دیگر مسجدهای عراق بزرگ تر است مساحت داخلی آن 240 × 156 متر و مساحت بیرونی آن 376 × 440 متر است که در مجموع 38000 مترمربع را به خود اختصاص می دهد. چهارده درب ورودی دارد که سه درب در ضلع شمالی، چهار درب در غرب و شرق و نُه درب در جنوب قرار دارد. صحن مسجد نیز 110 × 160 متر است.
این مسجد در بیرون شهر فعلی سامراء و حدود دو کیلومتر پایین تر از آستان مقدس عسکریین قرار دارد. امروزه، از این مسجد تنها دیواره های آن و مناره معروف به ملویه باقی مانده است. داخل مسجد سقف ندارد و کف آن همه خاکی است. دیوارهای بسیار ضخیم آن همانند دیوارهای قلعه ای است که حدود دو متر ضخامت دارد. ارتفاع آن ده متر و دارای چهل برج در ضلع های مختلف است. ضلع های شمالی و جنوبی، هریک، هشت برج و ضلع های شرقی و غربی دارای ده برج است.
هزینه ساختمان این مسجد در آن دوران، نزدیک به چهارصد هزار دینار طلا بوده است. این مکان ابتدا در خارج از شهر قرار داشت و کنار راه آن بازار و دکان هایی ساخته بودند. راه مسجد به حدی وسیع بود تا خلیفه بتواند سواره یا پیاده به مسجد بیاید و در آن مسجد نماز گزارد. وسط صحن حوضی ساخته بودند که فواره های آن همواره در حال فوران بود. از این مسجد امروزه فقط دیوارها و مناره آن باقی است که در دوران معاصر بازسازی شده است.

مناره ملویه
متوکل عباسی در ضلع شمالی مسجد بزرگ سامراء مناره ای ساخت که هنوز، پس از 1200 سال، راست قامت برجای مانده و از کیلومترها مسافت چشم بیننده را به خود خیره می سازد. این مناره عظیم به لحاظ سبک و نوع معماری از عجایب دنیا و در جهان اسلام بی نظیر است. ارتفاع آن به 55 متر می رسد که برروی یک قاعده و پایه مربعی شکل به مساحت 32متر بنا شده است. این مناره به شکل مخروطی از قاعده ای بسیار پهن به مساحت 32 متر آغاز و تا بالاترین نقطه امتداد می یابد و رأس آن با شش متر مساحت ختم می شود. از عجایب این مناره سبک منحصر به فرد آن در پلکان های مناره است که برخلاف همه مناره ها، پلکان آن از بیرون و اطراف مناره است و به صورت مارپیچ و مدور در شش دور، از پایین تا بالا، امتداد دارد و شکلی چون حلزون به خود می گیرد. ارتفاع هریک از پلکان ها حدود ده سانتی متر است و علت کوتاهی آن ها این بود که خلیفه می خواست با اسب از آن ها بالا رفته و ارتفاع مناره را صعود کند. در دوره های بعد، ابن طولون در قاهره مسجد و مناره ای به همین سبک ولی کوچک تر از آن احداث کرد. این بنا و معماری ظاهراً به تقلید از معبدهای کلدانیان و بابلیان و یابرج بابل ساخته شده است. زیرا کلدانیان این نوع معبدها را برای انجام قربانی می ساختند که می باید به بالاترین نقطه برده و تقدیم خدایان شود.

جامع ابی دُلف
یکی دیگر از مسجدهای قدیمی و تاریخی سامراء، مسجد ابودلف است که توسط ابودلف قاسم بن عیسی عجلی کرجی، از حاکمان عصر عباسی(ف 226 ق)، ساخته شد. ابو دلف، در ادب و شعر و جنگ آوری و شجاعت شهره بود، سفری به ایران داشت و خاطراتش را در سفرنامه ای به نام سفرنامه ابی دُلف در ایران به رشته تحریر در آورده است.
مسجد ابی دلف در شمال شرقی سامراء، در محله المتوکلیه، قرار دارد و مساحتی حدود سی هزار متر مربع، یعنی 135 × 213 متر، با هفده درب ورودی و پنج رواق و شبستان دارد. در داخل شبستان محراب و منبر واقع شده و صحن آن دارای سه حیاط است که مناره ای نیز در کنار آن ساخته شده است. ترکیب معماری این مسجد را معماران مغربی و مصری در قیروان و قاهره اقتباس کرده و مسجدهایی بر آن اساس ساخته اند. ساخت مسجد ابی دُلف در حدود 246 ق به پایان رسید و امروزه از آن جز دیوارهای مخروبه بیرونی و شبستان اثری برجای نمانده است.

سرداب غیبت

در داخل صحن دو امام، ضلع شمال غربی و پانزده متری بقعه و حرم مطهر، مقامی است که امروزه به سرداب غیبت معروف است. سرداب به زیرزمینی گویند که در خانه ها ساخته می شد تا ساکنان را از گرمای بیش از حد تابستان در امان دارد و اهل خانه ساعتی از روزهای گرم تابستان را در آن جا می گذرانیدند. در منزل امام هادی(علیه السلام) سردابی بود که ایشان و فرزند بزرگوارش، امام عسکری(علیه السلام)، و نوه گران قدرش، حضرت بقیة الله اعظم، چند صباحی را در آن زیسته و به عبادت پروردگار مشغول بودند. به هنگام رحلت امام عسکری(علیه السلام) فرزندش از دیده ها غایب شد.
بعدها مردم عوام و بسیاری از جاهلان پیرامون این واقعه داستان ها ساختند و چنین گفتند که حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) پس از ورود به چاه داخل سرداب ناپدید شده است. براساس این اعتقاد، زائران شیعه در داخل سرداب، از حوضی که محل وضوی امام هادی و عسکری(علیه السلام) بود، به عنوان تبرک خاک برمی داشتند که کم کم این مکان به بئر غیبت یا چاه غیبت معروف شد. در این جا ضروری است اشاره شود که در هیچ یک از متن های معتبر شیعی به این مکان با عنوان « چاه غیبت » یا « محل غیبت حضرت مهدی » اشاره نشده است و بسیاری از بزرگان شیعه نیز به انکار آن پرداخته اند. مرحوم محدث نوری، صاحب المستدرک، علت پیدایش « سرداب غیبت » را چنین شرح می دهد: « عده ای از خادمان این مکان برای کسب منافع مادی و دنیوی خود چنین خرافه ای را رواج داده، آن را چاه غیبت معرفی کرده اند و از آن محل خاکی برای تبرک در مقابل دریافت پول به زائران می دادند. مرحوم شیخ العراقین، از علمای عالی قدر شیعه، برای جلوگیری از این اقدام ناصواب، چاه مذکور را پر کرده و درب آن را محکم بست. اما بعدها، خادمان دوباره آن را گشوده و تا به امروز با این ترفند به گرفتن پول از زائران می پردازند ». مرحوم شیخ عباس قمی گوید: « این خرافه را علمای اهل سنت به شیعه نسبت می دهند و می گویند شیعه معتقد است مهدی آن ها در این چاه غایب شده و در آن جا باقی است تا هرگاه خداوند بخواهد بیرون آید و جهان را پر از عدل و داد کند ». یاقوت حموی، از تاریخ نویسان اهل سنت، در بیان سامراء گوید: « وبها السرداب المعروف فی جامعها الذی زعم الشیعه ان مهدیهم یخرج منه... ». [ در سامراء سرداب معروفی، در مسجد آن شهر، وجود دارد که شیعه می پندارند مهدی آنان از این سرداب ظهور خواهد کرد ]. چنان که می دانیم، همه منابعی شیعی محل ظهور حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) را مکه ذکر کرده اند. در هر حال، رواج این اعتقاد نه تنها موجب تمسخر و وهن شیعه می شود بلکه عده ای از معاندان و منکران، وجود مبارک حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه الشریف) آن را بهانه می کنند تا اصل مهدویت را انکار کرده آن را ساخته و پرداخته شیعه و از خرافات آنان بدانند. به هر روی، زائران فهیم و ارادتمند اهل بیت باید از هر گونه اقدامی که موجب وهن و تمسخر شیعه و سوء استفاده دشمنان شود، خودداری کنند. سید محسن الامین، از علمای بزرگ شیعه، معتقد است که این توهمی فاسد برای برخی است که می پندارند حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در این سرداب است، جز این نیست که تبرک به این مکان تنها برای تبرک به آثار صالحین است زیرا سه تن از امامان شیعه در این مکان زندگی می کرده اند.

به هرحال، سرداب غیبت که تنها می توان گفت زیرزمین خانه مسکونی امام عسکری و محلّ زندگی و سپس غیبت امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) بوده است امروزه در داخل صحن، به صورت مستقل با بقعه و گنبد کاشی کاری، وجود دارد. داخل آن شامل یک غرفه شش ضلعی و یک غرفه مستطیلی کوچک و یک غرفه مستطیلی بزرگ است که به مصلای مردان و زنان شهرت دارد و از طریق یک راهروی بلند و باریک به هم وصل می شود. در داخل این غرفه پلکانی با بیست پله قرار دارد که از آن به داخل سرداب راه است. دیوارهای داخل سرداب و سقف آن آینه و کاشی کاری است و نوشته ای به خط کوفی روی یک نوار چوبی در طول دیوارهای سه گانه قرار دارد.

بر سرداب غیبت درِ قدیمی و کهن نصب شده که تاریخ آن به سال 606 ق برمی گردد. این در را الناصر لدین الله عباسی ساخته است و جلوه ای عالی از هنر قرن هفتم است. درب دو لنگه دارد و به صورت مشبک است و حجره غیبت را از مصلای مردان جدا می کند. روی آن کتیبه ای به خط نسخ است که حکایت از نحوه و زمان ساخت این در دارد و نام سعد بن حسین بن سعد، با تاریخ 617 ق، دیده می شود.

این در را « باب الغیبت » می نامند و پشت آن اتاق کوچکی به طول دو و عرض 5/1 متر وجود دارد که به محل غیبت امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) مشهور است وچاه معروف به « چاه غیبت » نیز در گوشه همین اتاق است. امروزه درِ یاد شده بسته است و کسی نمی تواند از آن وارد شود. داخل آن با کاشی های هفت رنگ تزیین شده است. کاشی کاری آن را شیخ محمد به دستور ناصر الدین شاه انجام داده و کتیبه ای هم به یادگار گذاشته است.

سرداب صحنی به طول شصت و عرض بیست متر با ایوان و شبستان دارد. در گذشته، راه سرداب از پشت سر نزدیک قبر نرجس خاتون بود تا این که احمد خان دنبلی سرداب را به صورت جداگانه ساخت و صحن وایوان برای آن قرار داد. سرداب به وسیله دری به شبستان وصل می شود که به سرمایه سهم الملک عراقی اراکی نقره کاری شده است. روی سرداب مسجدی وجود دارد که به مسجد صاحب مشهور است. این مسجد را هم حسینقلی خان دنبلی ساخته است. برفراز مقام غیبت یا سرداب گنبدی کاشی کاری شده قرار دارد. بنای آن در 1202 ق توسط احمد خان دنبلی ساخته شده و کاشی کاری آن از کارهای محمد علی میرزا، حاکم کرمانشاهان، است.